Laat je kietelen, Daan Roosegaarde over social design en leiderschap

  • 14-08-2015
  • Rudie Jansman
  • Weet je waarom je jezelf niet kunt kietelen? vroeg Daan Roosegaarde de deelnemers aan de Masterclass Zinvol Leiderschap. Aan het verrast kijkend gezelschap gaf hij zelf het antwoord. Ons brein is een systeem ingesteld op het voorkomen van ongewenste situaties. Het voorspelt daarom de hele tijd wat er aan zit te komen. Nog voordat je je vinger beweegt om jezelf te kietelen ben je je daar dus al van gewaar – in tegenstelling tot wanneer iemand anders je kietelt. Zo is het ook bij innovatie: je hebt anderen nodig om het systeem open te breken.

    De vraag waarom je jezelf niet kunt kietelen was er één van de vele die Roosegaarde opwierp bij deze masterclass, waarin hij de deelnemers aanzette om anders te kijken en te doen, om te zorgen dat we met zijn allen beter om weten te gaan met de ‘nieuwe werkelijkheid’. In dit artikel verwoord ik zijn betoog en hoop ik je aan te zetten anders te kijken, koppelingen te maken, meer te spelen met je ideeën en die vooral te delen, om zo gezamenlijk een betere en mooiere wereld te maken.

    De nieuwe tijd

    We leven in een spannende tijd. Zo opent Daan Roosegaarde zijn betoog. Het is een raar tijdperk: onze oude systemen (financieel, ecologisch, sociaal, politiek) staan onder druk en crashen. Tegelijkertijd zijn er talloze ontwikkelingen zichtbaar naar nieuwe economische modellen, andere toepassingen van (sociale) technologie en nieuwe manieren van samenleven en besturen. De ‘nieuwe wereld’ roert zich, maar is tegelijkertijd nog onduidelijk en spannend.

    Met een filmpje van Frans Bromet over het gebruik van mobiele telefoons begin 2000 illustreert Roosegaarde hoe snel mobiele technologie een prominente plek in ons leven is gaan innemen. Daar koppelt hij de vraag aan wat we in de komende jaren dan wel niet mogen verwachten. Dat is ongewis – zoals het vijftien jaar geleden ook was. De toekomst is vloeibaar. Op die toekomst kun je inspelen, of je kunt hem vormgeven, en daarvoor is verbeelding cruciaal…

    Met zijn eigen studio maakt Roosegaarde de ‘nieuwe tijd’ tastbaar middels ‘social design’. Studio Roosegaarde maakt interactieve designs die de relatie tussen mens, technologie en ruimte verkennen. Tijdens deze masterclass liet hij bijvoorbeeld zien hoe men van plan is boven Beijing zonnegaten in de smoglaag te ‘zuigen’ (zie http://www.studioroosegaarde.net/stories/smog/#777). Een ander (bekend) project is de ‘smart highway’ die bijvoorbeeld oplicht in het donker of zelfs elektrische voertuigen kan opladen (zie: http://www.studioroosegaarde.net/project/smart-highway/).

    Het begint met zien

    Voor Roosegaarde beginnen dat soort projecten met ‘zien’. In het TV-programma ‘Zomergasten’ illustreerde hij dat nog met een filmpje van de Fransman Philippe Starck over de ‘duty of vision’. Ieder mens moet zijn ogen openen; niet alleen om te kijken waar hij loopt, maar vooral schuin omhoog – naar de wereld. Enerzijds gaat het daarbij om observeren en waarnemen; anderzijds over verwonderen en ‘zien wat er nog niet is’.

    Door telkens om je heen te kijken, met een open en onbevooroordeelde blik, kun je beter nagaan wat er gaande is en daar je (wens)beeld bij vormen. Bij verwondering, dromen en ideeën; daar begint het maakproces. Bovendien helpt ‘zien’ je te leren van andere mensen en soms zelfs van andere ‘werelden’: het kietelt je op de manier zoals ik hiervoor noemde. Voor Roosegaarde zelf bevond de inspiratie voor de ‘smart highway’ zich bijvoorbeeld diep onder water – waar lichtgevende dieren leven.

    Koppelen is versterken

    Hoe mooi de ideeën ook zijn die je voor je ziet; ze hebben pas zin als ze aansluiten bij een verlangen naar verandering – wanneer ze werkelijk iets oplossen. Soms betekent dat dat je een andere context moet uitkiezen. De wereld is enorm groot, zegt Roosegaarde daarover, als we op de ene plek niet terecht kunnen gaan we gewoon ergens anders heen. Die verbinding met de goede context is een cruciale koppeling, maar niet de enige. Het gaat namelijk ook over het koppelen van mensen: “Als je iets nieuws wilt, is de kunst dat je mensen vanuit verschillende kanten kunt laten inpluggen. En als het goed is, snijdt dat elkaar niet, maar versterkt het elkaar juist.” 

    Los van de context en de mensen die je betrekt, kan de beleving die je toevoegt aan je oplossing ook heel goed de brug slaan van de ‘oude’ naar de ‘nieuwe’ wereld. Vanuit Studio Roosegaarde bedacht men bijvoorbeeld de OV-ring; een OV-chipkaart die je nooit meer kwijtraakt, omdat ‘ie in je zilveren of gouden ring verwerkt is (met 10.000 respectievelijk 100.000 reiskilometers tegoed). Zo halen we het openbaar vervoer uit het verdomhoekje, om het met veel meer liefde neer te zetten. Een ander voorbeeld is een fietspad in Nuenen, dat later dit jaar met lichtsteentjes een hedendaagse interpretatie van het werk van Vincent van Gogh laat zien en daarmee een belevingsfactor toevoegt aan die plaats.

    De kunst is dus om de juiste context te zoeken bij je idee of droom en passende verbindingen te maken. To merge, noemt Roosenboom dat: samenvoegen – zoals een schilder dat doet met twee kleuren verf. In dit geval zou het echter om totaal verschillende materialen kunnen gaan, die samen iets nieuws vormen – of om verschillende belevingen, zoals bij de OV-ring. Het anders beleven van iets ouds, en het koppelen aan iets nieuws en het uitlokken van nieuwe woorden – daar gaat het om. [] Het is gewoon een beetje hacken: voor een mentality shift van de oude naar de nieuwe wereld.

    Spelen met ideeën

    Play is the highest form of research, schijnt Einstein eens gezegd te hebben. Roosegaarde zal dat ongetwijfeld met hem eens zijn. Ideeën en koppelingen zoals ze hiervoor beschreven staan vragen namelijk om de nodige speelruimte: zowel fysiek als mentaal. Fysiek, als in het werkelijk tastbaar maken van je idee – door er een prototype van te maken bijvoorbeeld. Maar ook mentaal: in het zonder oordeel en nieuwsgierig kunnen kijken en het jezelf toestaan zonder belemmeringen te denken.

    Dat is niet eenvoudig, want de eerste reactie op wilde ideeën begint veel te vaak met ‘Ja, maar…’ In antwoord daarop ontwikkelde de Studio een stoel die je een elektrische schok bezorgt wanneer je die worden gebruikt. 🙂 Wanneer je samen met anderen kunt ‘spelen’ zonder dat soort tegenwerpingen kun je voortborduren op elkaars ideeën. Een soort ping-pong, waarbij je uiteindelijk niet meer weet wie nu wat aan het idee heeft toegevoegd – heel anders dan recht-toe-recht-aan een bowlingbal werpen.

    Wanneer Ja-maar Ja-en wordt ontstaat er bovendien ruimte om te experimenteren. Daar moedigt Roosegaarde ons dan ook vooral toe aan. In de woorden van Samuel Beckett: Ever tried. Ever failed. No matter. Try again. Fail again. Fail better. Ofwel: begin gewoon, probeer uit wat werkt en wat niet, maak fouten en leer ervan. Speel met je ideeën. Als je iets wilt, begin dan gewoon. Als je wacht, blijf je in herhaling vallen.

    Delen is het nieuwe hebben

    Gewoon beginnen dus, maar niet in je eentje. Je hebt immers anderen nodig om het systeem open te breken, schreef ik aan het begin. Je kunt je door hen laten ‘kietelen’, maar dat geldt ook vice versa. Je eigen verbeeldingskracht heb je in de hand; doe daar een maximaal beroep op om anderen ermee aan te steken. Deel wat je ziet: dichtbij huis of ergens anders in de wereld, het inzicht dat je erdoor kreeg of de verwondering die het bij je opriep. En nodig anderen uit met je mee op te trekken; samen op ‘expeditie’ te gaan.

    Uitlokken van nieuwe verbeelding en verhalen, noemt Roosegaarde dat, liefst in een gezamenlijk proces: Ik wil geen product verkopen, maar samen een proces ingaan; innovatie van het landschap in plaats van potten verf verkopen of meters asfalt leggen. Niet één ideetje, maar een hele gedachteflow van nieuwe dromen, nieuwe verbeeldingen en nieuwe markten, buiten je day-to-day business. Samen verrassende verbindingen maken voor nieuw perspectief, en zo samen de nieuwe wereld onderzoeken.

    Dat is reuze spannend, omdat het vraagt om maximale openheid en het loslaten van controle. Het ‘oude denken’ staat daarmee op gespannen voet. Juist daarom gebruikt Roosegaarde het woord ‘uitlokken’ ook vaak: het is de kunst anderen zelf tot nieuwe verbeelding en nieuwe verhalen te laten komen, het liefst door het ze ook zelf te laten ervaren. Dat verlangt vaak ook dat je je idee dichtbij hun belevingswereld weet te brengen. ‘MAYA’, aldus Roosegaarde: Most advanced, yet acceptable.

    Hoe spannend ook, we moeten stappen zetten willen we als Nederland in de ‘nieuwe wereld’ niet een soort openluchtmuseum worden. Het is tijd voor actie, tijd om jezelf en anderen te bewegen naar die nieuwe wereld. Niet met bezwaren of ongefundeerde meningen, maar met goede ideeën en voorstellen. En iedereen kan die hebben. Daarom citeert Roosegaarde Marshall McLuhan: There are no passengers on Spaceship Earth. We are all crew.

    Wiro Kuipers

    wiro@onsidee.nl

    28 januari 2014